نارین قلعه یکی از قدیمی ترین عمارتی هایی است که در شهر نایین وجود دارد. این قلعه به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری شهر نایین هر ساله مورد توجه و بازدید تعداد بی شماری از توریست ها و گردشگران قرار می گیرد. این قلعه در حال حاضر به تلی از خاک بیشتر شبیه است تا به یک عمارت و قلعه ای که زمانی در آن رفت و آمدها بوده است و شکوه و جلالی داشته و به عنوان دژ مستحکم برای دفاع از شهر به حساب می آمده است. نارین قلعه که به آن نارنج قلعه نیز گفته می شود، در قدیم با نام نایین دژ و یا نارنج دژ خوانده می شده است و اکنون به اسم امروزی نارین قلعه و نارنج قلعه شناخته شده است. نارین قلعه یا نارنج قلعه، بعد از مناره مسجد جامع نایین (که آن هم یکی از جاذبه های گردشگری شهر نایین و یکی از قدیمی ترین مساجد شهر نایین است)، بلندترین بنای قدیمی این شهر با 40 متر ارتفاع می باشد. نارین قلعه در مرکز بافت تاریخی شهر نایین قرار داد و متاسفانه از این بنای تاریخی تنها چند دیوار خشتی باقی مانده است. در مورد نارین قلعه (نارنج قلعه) داستان ها و روایت های زیادی وجود دارد و هر کسی نارین قلعه را به دوره خاصی از تاریخ نسبت داده است به همین دلیل اطلاعات درستی در مورد نارین قلعه در دست نیست. با توجه به نوع مصالح، معماری و سبک بنایی خاصی که نارین قلعه دارد، چندین نظریه برای این قلعه بیان شده است. برخی طبق نوشته های اصطخری، یکی از جغرافیدانان مشهور ایرانی در قرن 10 میلادی، می گویند احتمالا این قلعه یک آتشگاه بوده که از آن به عنوان دژ شهر استفاده می شده است و به دوره پارتیان یا دوره ساسانیان بر می گردد چرا که اصطخری در کتاب مسالک و ممالک (راه ها و ایالت ها) به 5000 قلعه مشابه نارین قلعه اشاره کرده است که همه آن ها آتشکده بوده اند. برخی دیگر با توجه به محیط اطراف قلعه و همچنین با توجه به خندق هایی که هر کدام به ارتفاع40 یا 50 متر در اطراف آن حفر شده اند (البته با احتساب ارتفاع قلعه 50 متر می شده است که بازهم در این باره در چندین منبع ارتفاع متغیری از 40 تا 50 متر بیان شده است چرا که می گویند عمق خندق ها در آن زمان بیشتر بوده و اکنون کمتر شده است)، بر این باورند که این قلعه مرکز اداری و نظامی شهر بوده است. برخی نیز معتقدند که به دلیل موقعیت نارین قلعه که در مرکز شهر واقع شده است، احتمالا قلعه حاکم نشین بوده است چرا که در گذشته، معمولا آتشکده و بخش حاکم نشین در مرکز شهر قرار می گرفته اند. در کل آن چه که آشکار است، ساختار دفاعی نارین قلعه است که از نظر ایمنی امکان نفوذ دشمن به داخل آن غیر ممکن بوده است.
نارین قلعه (نارنج قلعه) از نظر معماری، ساختار پیچیده ای دارد و در نوع خو بسیار بی نظیر است. معماری این قلعه به صورت چند ضلعی بوده که چندین برج نیز در گوشه و اطراف آن قرار داشته است. نارین قلعه تماما از خشت خام ساخته شده است و ابعاد خشت ها از 22*22 تا 43*43 متغیر می باشند و همین دلیلی است بر این که این قلعه در دوره های مختلف ساخته و گسترش پیدا کرده است. در میان نارین قلعه، چاه عمیقی بوده است که در حال حاضر، تنها اثری از آن پیداست و عمق دقیق آن مشخص نیست. در برج های اطراف قلعه، چاه های عمیقی وجود داشته است که از آن ها به عنوان وسیله و راه های زیر زمینی برای خارج شدن از قلعه استفاده می شده است و حتی گویا از این راه های زیر زمینی راهی هم به مسجد جامع نایین وجود داشته است. (مسجد جامع نایین تنها 200 متر با نارنج قلعه فاصله دارد). این بنای تاریخی در سال 1365 به عنوان یکی از آثار ملی در لیست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
بنا به گفته مسیو گدار، رئیس کل عتیقات کشور در آن زمان، ساختمان قلعه از قبل از اسلام و شاید در زمان اشکانیان و بلکه جلوتر ساخته شده است و نایین اولیه، تنها همان قلعه و گرمابه (حمام) متصل به قلعه را داشته است که آن حمام بارها مورد تعمیر قرار گرفته است و به نام حمام کلوان مشهور است.
همان طور که پیش تر اشاره شد، مشابه نارین قلعه بسیار زیاد است. یک نارین قلعه نیز در استان یزد شهرستان میبد نیز وجود دارد که ارگ حکومتی شهر تاریخی میبد بوده است. نارین قلعه ای که در میبد یزد وجود دارد ارتفاع 25 متری دارد و به دوره ساسانیان بر می گردد. این قلعه هنوز هم پابرجاست و محققان از آن، به عنوان یک منبع مطالعاتی بهره می برند. نکته جالب تری که در برخی منابع تاریخی آمده است، این است که نارین قلعه ای که مربوط به میبد و نایین است، هر دو یکی است اما بعضی از مولفان نارین قلعه را متعلق به خطه یزد می دانند و عده ای آن را متعلق به خطه اصفهان می دانند. در هر صورت نقطه مشترکی که در این باره وجود دارد این است که نارین قلعه یا نارنج قلعه مربوط به پیش از اسلام است و به عنوان یک دژ دفاعی و آتشکده در مرکز شهر وجود داشته است.
